پرتودرمانی خارجی چیست؟
در پرتودرمانی خارجی از اشعه X با انرژی بالا برای تخریب و مرگ سلولی سرطان استفاده می‌کنند. برای تولید امواج اشعه X از دستگاه‌های پرتودرمانی مختلفی استفاده می‌شود که در طی چند دهه اخیر پیشرفت‌های شگرفی در فناوری پرتودرمانی حاصل شده است.
تاریخچه پرتودرمانی
از سالیان خیلی دور، بشر متوجه جایگاه درمانی پرتوهای یونیزان شد، در نتیجه سعی کرد دستگاه‌هایی را طراحی کند که بتواند امواج یونیزان به داخل ناحیه درمانی تخلیه کند. تاریخچه پرتودرمانی به همان اوایل کشف اشعه X برمی‌گردد. هنگامی که تجربه‌‌های اولیه نشان می‌داد که مواجهه با مواد ساطع کننده اشعه باعث سوختگی می‌شود. در نتیجه پزشکان از این نقش درمانی برای درمان ضایعات سطحی پوست مثل لوپوس یا زخم‌های مزمن استفاده می‌کردند. مطالعات بعدی نشان داد که امواج پرتودرمانی یک نقش ضدباکتریایی نیز ایفاء می‌کنند، در نتیجه برای زخم‌های مقاوم ناشی از سل نیز از این روش درمانی استفاده شد.
استفاده گسترده از ماده رادیواکتیو رادیوم باعث شد بشر متوجه شود تحمل بدن در مقابل این امواج محدود بوده و در صورت رسیدن دوز بیش از حد، احتمال ایــجاد سرطان حتی تا 40 سال بعد نیز وجود دارد.پس از کشف تمام این محدودیت‌ها، امروزه از پرتودرمانی با تعیین همه شرایط، به عنوان یک روش درمانی با اهمیت در سرطان استفاده می‌شود.
از امواج اشعه X در ابتدا در رادیولوژی، بعنوان یک روش تشخیصی در پزشکی استفاده می‌کردند. بعداً متوجه شدند که استفاده طولانی مدت از اشعه X باعث التهاب و در نهایت آسیب پوستی خواهد شد و محققین برای اولین‌بار از اشعه X به عنوان یک نقش درمانی در درمان سرطان‌های پوست که سطحی بودند استفاده کردند. کم‌کم سعی شد از دستگاه‌های پرتودرمانی با قدرت نفوذ بالای اشعه X برای درمان سرطان‌های داخل احشاء بدن استفاده کنند.
انرژی اشعه X یا گامای درمانی به واحد کیلوولتاژ (KV) یا مگاولتاژ (MV) و انرژی اشعه الکترون به واحد مگاالکترون‌ولت (MeV) بیان می‌شود. یک دستگاه پرتودرمانی می‌تواند انواع انرژی فوتون اشعه X و الکترون را تولید کند. هر چه انرژی مگاولتاژ فوتون دستگاه شتاب‌دهنده بیشتر باشد قدرت نفوذ بیشتری به داخل بدن داشته و قادرخواهد بود تومورهایی در عمق بدن را با کیفیت مناسب و عوارض کمتر تحت درمان قرار دهد.
در ابتدای تاریخچه پرتودرمانی از دستگاه سطحی استفاده می‌شد که انرژی آنها به کیلوولتاژ بیان می‌گردید. کم‌کم برای اینکه بتوانند تومورهای عمقی را نیز درمان کنند از دستگاه‌های کبالت استفاده شد. در دستگاه کبالت از منبع کبالت رادیواکتیو استفاده می‌شد. چون این منبع رادیواکتیو در حال واپاشی مداوم است، وقتی محافظ از جلوی این منبع خارج شود، این اشعه وارد بدن می‌گردد و می‌تواند نقش درمانی خود را ایفاء کند. انرژی متوسط دستگاه کبالت 25/1مگاولتاژ بود. با آشنایی بیشتر به اصول اشعه X، دستگاه‌های شتاب‌دهنده طراحی شدند. این دستگاه‌ها قادر به تولید الکترون هستند.
بعد از تولید الکترون با روش خاصی به این الکترون شتاب داده می‌شود و این الکترون شتاب داده شده در مرحله آخر به فلز تنگستن برخورد کرده و اشعه X تولید می‌کند. هر چه شتابی که به این الکترون داده می‌شود بالاتر باشد، اشعه X تولید شده قدرت مگاولتاژی بیشتری خواهد داشت. دستگاه‌های شتاب‌دهنده قادر به تولید انرژی مگاولتاژی از 25-4 مگاولتاژ هستند. بعضی از این دستگاه‌های شتاب‌دهنده تک انرژی بوده و فقط قادر به تولید یک انرژی مگاولتاژ مشخصی هستند. دستگاه‌های پیشرفته‌تر قادر به تولید 2 یا چند انرژی مگاولتاژی مختلف هستند. هر چه انرژی دستگاه مگاولتاژ شتاب‌دهنده بیشتر باشد قادر به نفوذ به عمق بیشتری از بدن است، در نتیجه سود درمان بیشتر با عارضه کمتر حاصل می‌شود.
دستگاه کبالت از منبع کبالت رادیواکتیو استفاده کرده و چون این منبع در حال واپاشی مداوم است، هر 8-5 سال این منبع به اتمام رسیده و باید تعویض شود. انرژی تولیدی دستگاه کبالت اشعه گاما میباشد. در دستگاه‌های شتاب‌دهنده از تولید الکترون برای تولید اشعه X استفاده می‌شود و براساس میزان شتابی که این الکترون پیدا می‌کند قدرت مگاولتاژی دستگاه شتاب‌دهنده تعیین می‌گردد.
در دستگاه کبالت متوسط انرژی که خارج می‌گردد 25/1 مگاولتاژ میباشد ولی در دستگاه‌های شتاب‌دهنده انرژی از 25-4 متغیر است. باید توجه داشت برای اینکه در پرتودرمانی به حداکثر سود درمان دست یابیم، باید حداکثر دوز اشعه به بافت هدف ما برسد و بافت‌های سالم مجاور کمترین اشعه را دریافت نمایند. برای رسیدن به این هدف نکات مهمی را باید رعایت کرد که مهمترین نکته نوع دستگاه پرتودرمانی است. دستگاه کبالت به خاطر انرژی پایینی که دارد حداکثر دوز را در بافت‌های نزدیک به سطح بدن تخلیه می‌کند ولی در نواحی مثل شکم یا لگن بخصوص در افراد چاق به هیچ‌وجه با دستگاه پرتودرمانی کبالت نتایج درمانی خوبی حاصل نمی‌شود. در نتیجه از دستگاه‌های شتاب‌دهنده با انرژی بالا 15 یا 18 برای درمان استفاده می‌شود. این انرژی دستگاه شتاب‌دهنده حداکثر دوز را در تومور تخلیه کرده و بافت‌های سطحی‌‌تر بدن که فقط در مسیر اشعه قرار دارند دوز خیلی محدودی را دریافت کرده و این بهترین نتایج درمان که همان سود بیشتر باعارضه کمتر است را حاصل می‌نماید.
در اکثریت موارد نمی‌توان دوز کلی پرتودرمانی که برای کشتن سلول تومورال لازم است را در طی یک نوبت تخلیه کرد زیرا خیلی سخت است که این دوز بالا را بدون تخریب بافت‌های نرمال به بدن بیمار وارد نمود. در صورتیکه دوز بالای پرتودرمانی در طی یک نوبت تجویز گردد می‌تواند آسیب زیادی را به بافت‌های نرمال بدن تحمیل کند.
به همین دلیل دوز تام پرتودرمانی به دوزهای کمتر تقسیم می‌شود که جلسات پرتودرمانی نامیده می‌شوند. معمولاً پرتودرمانی بصورت روزانه، 5 بار در هفته (شنبه تا چهارشنبه) در طی بازه زمانی 8-5 هفته تجویز می‌گردد. استراحت آخر هفته، به بافت‌های نرمال اجازه خواهد داد تا خودشان را بازسازی کرده و به حالت نرمال برسند. دور نهایی پرتودرمانی و تعداد جلسات به عوامل متعددی از قبیل نوع سرطان، هدف درمان، مکان تومور و … بستگی دارد.
پروتکل‌های دیگر پرتودرمانی که در طی بازه زمانی کوتاه‌تر تخلیه می‌شوند، نیز وجود دارند. برای مثال وقتی از پرتودرمانی برای برطرف کردن علایم (درد یا خونریزی) استفاده می‌کنیم از دوزهای پایین‌تر و تعداد جلسات کمتر پرتودرمانی استفاده می‌شود.